Lichwa - wyzysk kontrahenta

Lichwa to inaczej wyzysk. Przyjmuje się zgodnie z art. 304 k.k., że świadczenie wzajemne jest rażąco niewspółmierne, jeżeli oprocentowanie wynosi od 30 do 50% kwoty kapitału, przy czym na kwotę 30-50% składają się wszystkie elementy tworzące nadwyżkę nad kwotą podstawową.

W obecnie obowiązującym art. 304 k.k. ustawodawca wymaga, aby świadczenie wzajemne było niewspółmierne. Ustawodawca nie stopniuje już niewspółmierności, co oznacza, że na podstawie literalnej wykładni nie ma uzasadnienia do jej ograniczania poprzez jej stopniowanie. Idąc dalej w tym kierunku, należałoby przyjąć, że pojęcie "zysku godziwego” można równoważyć zyskiem odpowiednim, właściwym, słusznym, dozwolonym, rzetelnym oraz uczciwym. Nie będzie zyskiem niegodziwym zysk, który został dopuszczony przez prawo, na przykład w postaci maksymalnych odsetek, jakich może żądać wierzyciel od dłużnika.

W art. 304 k.k. chodzi nie tylko o świadczenia pieniężne, ale każde, w tym takie, w którym świadczeniem wzajemnym jest przykładowo świadczenie pracy w rozumieniu wyznaczonego zakresu obowiązków.

W art. 304 k.k. ustawodawca przyjął, że świadczenie wzajemne musi być świadczeniem niewspółmiernym, bez dalszego stopniowania. W wyroku z 5.03.2008 r. (Wyrok SN z 5.03.2008 r., V KK 343/07) Sąd przyjął, że odsetki w wysokości od 30 do 50% są świadczeniem niewspółmiernym w rozumieniu art. 304 k.k. W jednym z późniejszych orzeczeń Sąd przyjął, że kwota 1848,63 zł względem pożyczonych 1200 zł byłaby świadczeniem niewspółmiernym, gdyby dług pokrzywdzonego miał charakter oddawczy, a nie odbiorczy, co daje podstawy do przyjęcia, że świadczenie wzajemne obejmuje nie tylko odsetki, lecz także inne koszty, które są z nim związane (Wyrok SO w Gliwicach z 31.05.2016 r., VI Ka 332/16).

Trzeba także podkreślić, że Sąd Najwyższy przyjął, iż umowy pożyczki, w których oprocentowanie wyniosło 10% w skali miesiąca, mają lichwiarski charakter (w wyroku SN z 28.01.2010 r., III KK 260/09).

Analizując znamiona czynu zabronionego z art. 304 k.k., wydaje się, że najtrudniejsze problemy interpretacyjne stwarza znamię niewspółmierności świadczenia wzajemnego, bowiem jest znamieniem wysoce ocennym.

Przyjmuje się na podstawie art. 304 k.k., że świadczenie wzajemne jest rażąco niewspółmierne, jeżeli oprocentowanie wynosi od 30 do 50% kwoty kapitału, przy czym na kwotę 30–50% składają się wszystkie elementy tworzące nadwyżkę nad kwotą podstawową. Maksymalną wysokość odsetek określa art. 359 k.c. na dwukrotność wysokości odsetek ustawowych, których wysokość z kolei określono na wartość odpowiadającą sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych (art. 359 § 2 k.c.). Zgodnie z art. 359 § 4 k.c. Minister Sprawiedliwości ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, wysokość odsetek ustawowych. Wysokość odsetek za opóźnienie określa art. 481 k.c. w wysokości kwoty równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy. Zgodnie z art. 481 § 2 1 k.c. kwota maksymalnych odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie.

Tak więc dokonując oceny niewspółmierności świadczenia wzajemnego, należy brać pod uwagę podmioty, które pozostają w relacji wierzyciela oraz dłużnika, rodzaj przyjętego zobowiązania i regulacje prawne, które dotyczą maksymalnych stawek, jakie mogą być uznane w obrocie przy uwzględnieniu tego konkretnego rodzaju zobowiązania, a jeżeli brak jest regulacji w tym zakresie, należy posiłkować się przepisami dotyczącymi odsetek maksymalnych. W przypadku gdy na świadczenie wzajemne będą się składały tzw. koszty poboczne, które nie będą miały uzasadnienia w wymiarze właściwym dla odsetek, wydaje się zasadne odwołanie do orzecznictwa sądowego.

Zauważyć należy w nowelizowanym przepisie o lichwie przewidziane zostały między innymi dwa nowe typy przestępstw, z których pierwszy typ polega na żądaniu zapłaty kosztów pozaodsetkowych w kwocie co najmniej dwukrotnie przekraczającej maksymalną wysokość tych kosztów, w zamian za udzielone świadczenie pieniężne wynikające z umowy pożyczki, kredytu lub innej umowy. Druga forma przestępstwa polega na żądaniu zapłaty odsetek za wskazane świadczenia w wysokości co najmniej dwukrotnie przekraczającej stopę odsetek maksymalnych lub odsetek maksymalnych za zwłokę określonych w ustawie.